Að spyrja, efast, lifa – Hugrekki í skugga boða og blekkinga

Hugleiðing í tærri helgi: Að spyrja, efast, lifa – Hugrekki í skugga boða og blekkinga

Í hjarta mannkyns glóir þrá til að skilja, til að finna merkingu í óreiðu tilverunnar.  En hvað gerist þegar sannleikurinn, sem við höldum að við þekkjum, reynist ofinn úr boðum valdsins og blekkingum hefðarinnar? Í gegnum aldirnar hafa hugsuðir eins og Sókrates, Platon, Nietzsche, Foucault, Sartre, Camus, Schopenhauer, Marx, Arendt, Bonhoeffer, Desmet og Jung risið upp – ekki til að gefa svör, heldur til að hrista upp í okkur, vekja hjörtu okkar og krefjast þess að við horfum á heiminn með óttalausum augum. Þeir segja okkur sögu um hugrekkið til að spyrja, efast og lifa heiðarlega í heimi sem reynir að fjötra okkur í ósannindum.

Sókrates, göngumaðurinn í Aþenu, spurði spurninga sem hristu upp í hjarta valdsins. Hann neitaði að sætta sig við tilbúna sannleika og var dæmdur til dauða fyrir að „spilla“ ungum hugum. En hann kenndi okkur: sannleikurinn fæðist í átökum, í þori að spyrja „hvers vegna?“. Platon, í sinni snjöllu líkingu um hellisbúann, sýndi okkur  hvernig við erum föst í skuggum blekkinga, horfum á endurspeglanir í stað raunveruleikans og þurfum hugrekki til að yfirgefa hellinn og mæta ljósi sannleikans, þótt það blindi okkur í fyrstu. Nietzsche tók þennan eld og kastaði honum í heiminn: „Guð er dauður!“ – boðskapur, ekki um afneitun, heldur um frelsi. Ef engin ytri regla gefur lífinu tilgang, verðum við að skapa hann sjálf. En frelsið er þungt. Sartre minnti okkur á að við erum „dæmd til að vera frjáls“ – hvert val, hver þögn, mótar hver við erum, án undanbragða. Þessi ábyrgð er eins og steinn í hjarta, en í henni glóir krafturinn til að lifa ekta.

Foucault afhjúpaði hvernig vald smýgur inn í skóla, sjúkrahús, lög – jafnvel hugsanir okkar. „Sannleikur“ er oft saga valdsmanna til að halda okkur í skefjum, til að skilgreina hvað er „eðlilegt“. Hann spurði: Hver nýtur góðs af þessum sannindum? Hver er þaggaður niður? Camus horfði á þögn alheimsins – fáránleikann – og sagði: „Við skulum lifa samt.“ Eins og Sísýfos, sem ýtir steininum upp fjallið, finnum við merkingu í baráttunni sjálfri, í ástríðu þrátt fyrir tilgangsleysi. Schopenhauer sá sársaukann sem kjarna tilverunnar, knúinn af blindum „vilja“, en bauð griðastað í list og hugleiðslu, í að sleppa tökum. Marx afhjúpaði firringu kapítalismans, þar sem manneskjan verður hjól í vél og kallaði eftir nýjum tengslum – milli fólks, vinnu og lífs.

Hannah Arendt bætti við skelfilegri vídd með „banality of evil“, sem hún mótaði við réttarhöldin yfir Adolf Eichmann. Illskan er ekki alltaf djöfulleg, heldur oft hversdagsleg – skrifstofumaður sem skipuleggur fjöldamorð án samviskubits, einfaldlega vegna þess að hann „fylgdi skipunum“. Illskan býr í hugsunarleysi, í blindri hlýðni við kerfið. Dietrich Bonhoeffer, prestur og andstæðingur nasista, varaði við „heimsku“ sem meiri hættu en illsku, smitandi plága sem gerir fólk að leiksoppum valdsins. „Að þegja frammi fyrir illsku er hið sjálft hið illa,“ sagði hann. Mattias Desmet, nútímasálfræðingur, tengir þetta við „mass formation“,hópsástand sem gerði samfélög næm fyrir alræðishyggju í COVID-faraldrinum. Hann varar við vægum en miskunnarlausum alræðiskerfum, þar sem ótti og einhæf frásögn ýta undir samræmda hugsun án gagnrýni. Carl Jung bætir við dýpt með hugmyndinni um skuggann – þann dökka hluta sálarinnar sem við forðums að horfast í augu við. Að lifa heiðarlega krefst þess að við sættum okkur við skuggann, tökum ábyrgð á óttanum, löngunum og veikleikum okkar, til að verða heilar manneskjur.

Þessi saga er lifandi, blæðandi, sár. Hún hrærir hjartað, því tilvera er ekki auðveld. Við lifum í heimi þar sem samfélagsmiðlar, lög og hefðir segja okkur hvernig við eigum að vera, hvað við eigum að trúa. En sannleikurinn – sá heiðarlegi, tæri sannleikur – býr ekki í boðunum. Hann er í spurningunum, í hugrekinu til að efast, til að rísa gegn ósannindum sem klæðast fagurgala valdsins. Að lifa er að spyrja: Hvað er satt? Hvað er rétt? Hvað er mitt? Þessir hugsuðir bjóða okkur að stíga út úr skugganum – bæði Platons helli og Jungs innri skugga – að taka ábyrgð á tilverunni, að skapa merkingu í heimi án trygginga. Það er skelfilegt, en líka fallegt. Því í spurningunum, í baráttunni, finnum við hjarta tilverunnar – og kannski, í tærri helgi, finnum við sjálf okkur.

Ert þú tilbúinn til að spyrja?

Góð hugleiðing í myndbandinu sem var kveikjan að þessari morgunhugleiðingu:

Heimildalisti

• Sókrates: Platon (1997). Apology. Þýðing: Hugh Tredennick. Útgefandi: Penguin Classics. 
• Lýsir réttarhöldum Sókratesar og hans vörn, þar sem hann heldur fram mikilvægi gagnrýninnar spurninga gegn valdi.

• Platon: Platon (2008). The Republic. Þýðing: Desmond Lee. Útgefandi: Penguin Classics. 
• Inniheldur líkingu um hellisbúann, sem kanna hugmyndir um blekkingar, sannleika og leit að þekkingu.
• Friedrich Nietzsche: Nietzsche, F. (2001). Thus Spoke Zarathustra. Þýðing: R.J. Hollingdale. Útgefandi: Penguin Classics. 
• Kynnir hugmyndina um „Guð er dauður“ og áskorunina um að skapa eigin gildi.

• Michel Foucault: Foucault, M. (1995). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Þýðing: Alan Sheridan. Útgefandi: Vintage Books. 
• Greinir hvernig vald mótar „sannleika“ og „eðlileika“ í gegnum stofnanir.

• Jean-Paul Sartre: Sartre, J.-P. (2003). Being and Nothingness. Þýðing: Hazel E. Barnes. Útgefandi: Routledge. 
• Kynnir hugtakið „dæmdur til að vera frjáls“ og tilvistarlega ábyrgð.

• Albert Camus: Camus, A. (1991). The Myth of Sisyphus. Þýðing: Justin O’Brien. Útgefandi: Vintage International. 
• Kafar í fáránleikann og hvernig við getum fundið merkingu í baráttunni.

• Arthur Schopenhauer: Schopenhauer, A. (1969). The World as Will and Representation. Þýðing: E.F.J. Payne. Útgefandi: Dover Publications. 
• Lýsir „viljanum“ sem kjarna tilverunnar og leiðum til að finna frið.

• Karl Marx: Marx, K., & Engels, F. (2004). The Communist Manifesto. Þýðing: Samuel Moore. Útgefandi: Penguin Classics. 
• Greinir firringu kapítalismans og kallar eftir nýjum félagslegum tengslum.

• Hannah Arendt: Arendt, H. (2006). Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil. Útgefandi: Penguin Classics. 
• Kynnir „banality of evil“ og mikilvægi gagnrýninnar hugsunar gegn blindri hlýðni.

• Dietrich Bonhoeffer: Bonhoeffer, D. (1995). Letters and Papers from Prison. Þýðing: Eberhard Bethge. Útgefandi: Touchstone. 
• Inniheldur hugleiðingar um „heimsku“ og siðferðilega ábyrgð gegn illsku.

• Mattias Desmet: Desmet, M. (2022). The Psychology of Totalitarianism. Útgefandi: Chelsea Green Publishing. 
• Kynnir hugtakið „mass formation“ og varar við alræðishyggju nútímans.

• Carl Gustav Jung: Jung, C.G. (1968). The Archetypes and the Collective Unconscious. Þýðing: R.F.C. Hull. Útgefandi: Princeton University Press. 
• Kafar í hugmyndina um skuggann og mikilvægi þess að sættast við innri dýptir.